વિભાગ ૧: સ્વર સંધિ નિયમો
સ્વર સંધિમાં બે સ્વર ભેગા મળીને જે પરિવર્તન થાય છે, તે નીચેના નિયમો મુજબ થાય છે:
૧. દીર્ઘ સંધિ (સવર્ણ દીર્ઘ):
નિયમ: બે સમાન સ્વરો (લઘુ કે ગુરુ) ભેગા થાય તો પરિણામ હમેશાં દીર્ઘ (ગુરુ) સ્વર હોય છે.
- અ/આ + અ/આ = આ
- ઇ/ઈ + ઇ/ઈ = ઈ
- ઉ/ઊ + ઉ/ઊ = ઊ
૨. ગુણ સંધિ:
નિયમ: 'અ' કે 'આ' પછી જો 'ઇ', 'ઉ' કે 'ઋ' આવે, તો અનુક્રમે 'એ', 'ઓ' અને 'અર્' બને છે.
- અ/આ + ઇ/ઈ = એ
- અ/આ + ઉ/ઊ = ઓ
- અ/આ + ઋ = અર્
૩. વૃદ્ધિ સંધિ:
નિયમ: 'અ' કે 'આ' પછી જો 'એ', 'ઐ', 'ઓ' કે 'ઔ' આવે, તો વૃદ્ધિ પામીને અનુક્રમે 'ઐ' અને 'ઔ' બને છે.
- અ/આ + એ/ઐ = ઐ
- અ/આ + ઓ/ઔ = ઔ
૪. યણ સંધિ:
નિયમ: 'ઇ', 'ઉ' કે 'ઋ' પછી જો કોઈપણ વિજાતીય (અલગ) સ્વર આવે, તો તે અનુક્રમે 'ય્', 'વ્' અને 'ર્' માં ફેરવાય છે.
- ઇ/ઈ + વિજાતીય સ્વર = ય્
- ઉ/ઊ + વિજાતીય સ્વર = વ્
સ્વર સંધિના ઉદાહરણો
- ૧. સત્ય + અર્થ = સત્યાર્થ
- ૨. વિદ્યા + અર્થી = વિદ્યાર્થી
- ૩. રવિ + ઇન્દ્ર = રવીન્દ્ર
- ૪. સતી + ઇશ = સતીશ
- ૫. ગુરુ + ઉપદેશ = ગુરૂપદેશ
- ૬. મહા + આત્મા = મહાત્મા
- ૭. ભાનુ + ઉદય = ભાનૂદય
- ૮. દેવ + ઇન્દ્ર = દેવેન્દ્ર
- ૯. મહા + ઈશ = મહેશ
- ૧૦. પર + ઉપકાર = પરોપકાર
- ૧૧. સૂર્ય + ઉદય = સૂર્યોદય
- ૧૨. મહા + ઋષિ = મહર્ષિ
- ૧૩. સદા + એવ = સદૈવ
- ૧૪. એક + એક = એકૈક
- ૧૫. પરમ + ઔદાર્ય = પરમૌદાર્ય
- ૧૬. મહા + ઔષધ = મહૌષધ
- ૧૭. અતિ + અંત = અત્યંત
- ૧૮. પ્રતિ + એક = પ્રત્યેક
- ૧૯. સુ + આગત = સ્વાગત
- ૨૦. પો + અન = પવન (અયાદિ)
વિભાગ ૨: વ્યંજન સંધિ
વ્યંજન સંધિમાં વ્યંજન સાથે સ્વર કે વ્યંજનનું જોડાણ થાય છે, જેનાથી વ્યંજનમાં પરિવર્તન આવે છે.
૧. વર્ગના પહેલા અક્ષરનો ત્રીજા અક્ષરમાં ફેરફાર:
નિયમ: વર્ગના પહેલા અક્ષર (ક, ચ, ટ, ત, પ) પછી જો કોઈ સ્વર, કે વર્ગનો ત્રીજો/ચોથો અક્ષર, કે ય, ર, લ, વ આવે, તો પહેલો અક્ષર તેના જ વર્ગના ત્રીજા અક્ષરમાં ફેરવાય છે.
- દા.ત.: દિક્ + અંત = દિગંત (ક્ $\rightarrow$ ગ્)
૨. વર્ગના પહેલા અક્ષરનો પાંચમા અક્ષરમાં ફેરફાર:
નિયમ: વર્ગના પહેલા અક્ષર (ક, ચ, ટ, ત, પ) પછી જો ન કે મ આવે, તો તે પહેલો અક્ષર તેના જ વર્ગના પાંચમા અક્ષરમાં ફેરવાય છે.
- દા.ત.: ષટ્ + માસ = ષણ્માસ (ટ્ $\rightarrow$ ણ્)
૩. 'ત' અને 'દ' સંબંધિત જોડાણ:
નિયમ: 'ત' કે 'દ' પછી જે વ્યંજન આવે, તે વ્યંજનમાં 'ત' કે 'દ' ભળીને જોડાક્ષર બનાવે છે.
- ત્/દ્ + ચ/છ = ચ્ચ/ચ્છ (ઉત્ + ચારણ = ઉચ્ચારણ)
- ત્/દ્ + જ/ઝ = જ્જ/જ્ઝ (સત્ + જન = સજ્જન)
- ત્/દ્ + લ = લ્લ (ઉત્ + લેખ = ઉલ્લેખ)
- ત્/દ્ + શ = શ્ચ (ઉત્ + શ્વાસ = ઉચ્છ્વાસ)
૪. 'મ' સંબંધિત નિયમ (અનુસ્વાર):
નિયમ: 'મ્' પછી જો કોઈ વ્યંજન આવે તો 'મ્' અનુસ્વાર (ં) બની જાય છે, અથવા તે પછીના વર્ગના પાંચમા અક્ષરમાં ફેરવાય છે.
- દા.ત.: સમ્ + કલ્પ = સંકલ્પ / સઙ્કલ્પ
- દા.ત.: સમ્ + ચય = સંચય / સઞ્ચય
૫. 'છ' સંબંધિત નિયમ:
નિયમ: કોઈપણ સ્વર પછી 'છ' આવે તો 'છ' પહેલા 'ચ્' ઉમેરાય છે.
- દા.ત.: પરિ + છેદ = પરિચ્છેદ
વ્યંજન સંધિના ઉદાહરણો
- ૧. દિક્ + ગજ = દિગ્ગજ
- ૨. વાક્ + દાન = વાગ્દાન
- ૩. ઉત્ + ઘાટન = ઉદ્ઘાટન
- ૪. તત્ + રૂપ = તદ્રૂપ
- ૫. અપ + જ = અબ્જ
- ૬. જગત્ + નાથ = જગન્નાથ
- ૭. ષટ્ + માસ = ષણ્માસ
- ૮. ઉત્ + ચારણ = ઉચ્ચારણ
- ૯. સત્ + જન = સજ્જન
- ૧૦. ઉત્ + લાસ = ઉલ્લાસ
- ૧૧. તત્ + લીન = તલ્લીન
- ૧૨. ઉત્ + શ્વાસ = ઉચ્છ્વાસ
- ૧૩. શરત્ + ચંદ્ર = શરચ્ચંદ્ર
- ૧૪. સમ્ + યોગ = સંયોગ
- ૧૫. સમ્ + સર્ગ = સંસર્ગ
- ૧૬. કિમ + વા = કિમ્વા / કિંવા
- ૧૭. સ્વ + છંદ = સ્વચ્છંદ
- ૧૮. વિ + છેદ = વિચ્છેદ
- ૧૯. સમ્ + બાંધ = સંબંધ
- ૨૦. તત્ + ટીકા = તટ્ટીકા
🎯 આ વિગતવાર નિયમો અને ઉદાહરણો સંધિ વિષયની તમારી સમજને મજબૂત બનાવશે
No comments:
Post a Comment