અલંકાર અને છંદ

ગુજરાતી છંદ અને અલંકાર

છંદ અને અલંકાર

છંદ અને અલંકાર કવિતાના આત્મા સમાન છે, જે માત્રા, અક્ષર અને અર્થ દ્વારા ભાષાને સૌંદર્ય પ્રદાન કરે છે. સ્પર્ધાત્મક પરીક્ષામાં આના નિયમોને ઓળખવા મહત્ત્વના છે.

---

વિભાગ ૧: છંદ (Prosody)

છંદ એટલે કાવ્યની રચના માટે અક્ષરો, માત્રાઓ અને યતિ (વિરામ) ના નિયમોનું બંધારણ.

A. અક્ષરમેળ છંદ (Akshar-mel Chhand)

જેમાં અક્ષરોની સંખ્યા અને લઘુ-ગુરુનો ક્રમ નિશ્ચિત હોય છે. લઘુ માટે 'U' અને ગુરુ માટે '-' સંજ્ઞા વપરાય છે. આ છંદોમાં ગણ બંધારણ (ય-મા-તા-રા-જ-ભ-ન-સ-લ-ગા)નું જ્ઞાન જરૂરી છે.

છંદનું નામ	કુલ અક્ષર	ગણ રચના	યતિ (વિરામ)	ઉદાહરણ
શિખરિણી	૧૭	ય-મ-ન-સ-ભ-લ-ગા	૬ અને ૧૧ મે અક્ષરે	અનુકુળતા જ્યાં હોય ત્યાં સઘળુંય સાંપડે.
મંદાક્રાંતા	૧૭	મ-ભ-ન-ત-ત-ગા-ગા	૪, ૬ અને ૭ મે અક્ષરે	મોટો તે મૂરખો છે સઘળુંય ગુમાવતો.
પૃથ્વી	૧૭	જ-સ-જ-સ-ય-લ-ગા	૮ અને ૯ મે અક્ષરે	ભમો ભરતખંડમાં ભવ્યતાને નિહાળવા.
વસંતતિલકા	૧૪	ત-ભ-જ-જ-ગા-ગા	૮ મે અક્ષરે	સત્યે સદા વિજય છે વળી દિવ્ય શાન્તિ.
માલિની	૧૫	ન-ન-મ-ય-ય	૮ અને ૭ મે અક્ષરે	પ્રભુ મુજ જીવન તું જ કરુણા.

---

B. માત્રામેળ છંદ (Matra-mel Chhand)

જેમાં માત્રાઓની સંખ્યા નિશ્ચિત હોય છે, લઘુ-ગુરુનો ક્રમ નિશ્ચિત હોતો નથી. માત્રાની ગણતરીમાં લઘુ અક્ષરની ૧ માત્રા અને ગુરુ અક્ષરની ૨ માત્રા ગણાય છે.

છંદનું નામ	કુલ માત્રા	બંધારણ	ઉદાહરણ
દોહરો / સોરઠો	૨૪	પહેલું/ત્રીજું ચરણ: ૧૩ માત્રા, બીજું/ચોથું ચરણ: ૧૧ માત્રા. (સોરઠો આનાથી ઉલટો)	પ્રેમે પધારું પાસમાં, પૂજા કરું પ્રભુ આપ; / હૈયે ધરીને હુંફથી, હરવા સકળ સંતાપ.
ચોપાઈ	૧૫	દરેક ચરણમાં ૧૫ માત્રા.	જય જય ગરવી ગુજરાત, / દીપે અરુણું પ્રભાત.
હરિગીત	૨૮	દરેક પંક્તિમાં ૨૮ માત્રા. ૧૪ મા અને ૧૬ મા અક્ષરે યતિ.	ભમતાં ભમતાં તું ક્યાંક આવી અટક્યો, પૂછજે તારા પંથને.
સવૈયા	૩૧ / ૩૨	એક ચરણમાં ૩૧ કે ૩૨ માત્રા.	જો જો રે મોટાના બોલ, ઊજડ ખેડે બાજે ઢોલ. (૩૧ માત્રાનો સવૈયા)

---

વિભાગ ૨: અલંકાર (Figures of Speech)

અલંકાર એટલે કાવ્યની શોભા વધારનાર તત્ત્વ. તેના મુખ્ય બે પ્રકાર છે: શબ્દાલંકાર અને અર્થાલંકાર.

A. શબ્દાલંકાર (Shabda Alankar - Sound-based)

શબ્દ કે વર્ણના પ્રયોગથી ચમત્કૃતિ સર્જાય.

અલંકારનું નામ	લક્ષણ	ઉદાહરણ
વર્ણાનુપ્રાસ (વર્ણ સગાઈ)	એકનો એક વર્ણ (અક્ષર) વારંવાર આવે.	કડવા કલમની કલપિત કથની.
શબ્દાનુપ્રાસ (યમક)	એકનો એક શબ્દ વારંવાર આવે અને દરેક વખતે અર્થ જુદો હોય.	તપેલી તપેલી, એટલે તરત ચૂલેથી ઉતારી લીધી. (પહેલી 'તપેલી' → વાસણ, બીજી 'તપેલી' → ગરમ થવું)
પ્રાસ સાંકળી (આંતરપ્રાસ)	પહેલા ચરણના અંતે રહેલો શબ્દ બીજા ચરણના શરૂઆતના શબ્દ સાથે પ્રાસ રચે.	જાંબુડો જાંબુ ખાય, જાંબુડે બેઠો જોગી.
અંત્યાનુપ્રાસ	પંક્તિઓના અંતિમ શબ્દોમાં પ્રાસ રચાય.	વડલો કહે: હું થાઉં, મારા ઘરમાં પંખીડાં ગાઉં.

---

B. અર્થાલંકાર (Artha Alankar - Meaning-based)

અર્થમાં ચમત્કૃતિ સર્જાય. આમાં ઉપમેય (જેની સરખામણી થાય), ઉપમાન (જેની સાથે સરખામણી થાય), સાધારણ ધર્મ અને ઉપમાવાચક શબ્દ મહત્ત્વના છે.

અલંકારનું નામ	લક્ષણ	ઉદાહરણ
ઉપમા	ઉપમેયની સરખામણી ઉપમાન સાથે કરવામાં આવે છે. ('જેવું', 'સમાન', 'શી' જેવા શબ્દો વપરાય.)	તેનું મુખ ચંદ્ર જેવું સુંદર છે.
રૂપક	ઉપમેય અને ઉપમાન વચ્ચે ભેદ ન હોય, બંને એકરૂપ હોય. (ઉપમાવાચક શબ્દ ન હોય.)	બપોર એટલે આકાશની અગનભઠ્ઠી. (બપોર = અગનભઠ્ઠી)
ઉત્પ્રેક્ષા	ઉપમેય જાણે ઉપમાન હોય તેવી સંભાવના વ્યક્ત થાય. ('જાણે', 'રખે', 'શકે' જેવા શબ્દો વપરાય.)	દમયંતીનું મુખ જાણે પૂર્ણ ચંદ્ર.
વ્યતિરેક	ઉપમેયને ઉપમાન કરતાં ચઢિયાતું બતાવવામાં આવે.	દમયંતીના મુખ આગળ ચંદ્ર પણ ઝાંખો લાગે છે.
શ્લેષ	એક શબ્દના બે કે તેથી વધુ અર્થ થતા હોય.	રંગ વિનાની રાગ ક્યાંથી મળે? ('રંગ' → આનંદ/રંગત અને 'રંગ' → વાદ્યનો અવાજ.)
સજીવારોપણ	નિર્જીવ વસ્તુમાં સજીવ ગુણનું આરોપણ કરવું.	સવાર પડતાં પથ્થરો હસવા લાગ્યા.
વ્યાજસ્તુતિ	નિંદાના બહાને પ્રશંસા અને પ્રશંસાના બહાને નિંદા કરવી.	તમે તો ખરા બહાદુર, ઉંદર જોઈને ભાગી ગયા! (પ્રશંસા દ્વારા નિંદા)

---

📚 છંદ અને અલંકારના આ વિગતવાર માર્ગદર્શન દ્વારા કાવ્યરસને માણી શકાશે અને સ્પર્ધાત્મક પરીક્ષામાં દરેક નિયમને ઓળખી શકાશે. 🚀