શૈક્ષણિક મનોવિજ્ઞાનના મુખ્ય સિદ્ધાંતો

🏆 HTAT, TET, TAT માટે શૈક્ષણિક મનોવિજ્ઞાનના મુખ્ય સિદ્ધાંતો અને પ્રયોગો

શિક્ષક અભિયોગ્યતા કસોટીઓ માટે શૈક્ષણિક મનોવિજ્ઞાન ખૂબ જ નિર્ણાયક વિષય છે. નીચે આપેલા કોષ્ટકમાં મુખ્ય સિદ્ધાંતો, તેના પ્રણેતાઓ, વૈજ્ઞાનિક પ્રયોગો અને તેના શૈક્ષણિક મહત્ત્વને વિગતવાર રજૂ કરવામાં આવ્યું છે.

ક્રમ	સિદ્ધાંતનું નામ (Theory)	પ્રણેતા (Theorist)	પ્રયોગમાં વપરાયેલું પ્રાણી (Animal Used)	શૈક્ષણિક મહત્ત્વ (Pedagogical Importance)
૧	શાસ્ત્રીય અભિસંધાન (Classical Conditioning)	ઇવાન પાવલોવ (I. P. Pavlov)	કૂતરો (Dog)	આદત નિર્માણ: વર્ગખંડમાં સકારાત્મક ભાવનાત્મક જોડાણો વિકસાવવા.
૨	કારક અભિસંધાન (Operant Conditioning)	બી. એફ. સ્કિનર (B. F. Skinner)	ઉંદર અને કબૂતર (Rat and Pigeon)	વર્તન નિયંત્રણ: ધન અને ઋણ પ્રબલન (Reinforcement) દ્વારા ઇચ્છનીય શૈક્ષણિક વર્તનનું પુનરાવર્તન વધારવું.
૩	પ્રયત્ન અને ભૂલ દ્વારા અધ્યયન (Trial and Error Learning)	એડવર્ડ થોર્નડાઇક (E. L. Thorndike)	બિલાડી (Cat)	મહાવરાનું મહત્ત્વ: વિદ્યાર્થીને ભૂલોમાંથી શીખવા માટે પૂરતી તકો પૂરી પાડવી.
૪	આંતરસૂઝ દ્વારા અધ્યયન (Insightful Learning)	વુલ્ફગેંગ કોહલર (Wolfgang Köhler)	ચિમ્પાન્ઝી (Chimpanzee - Sultan)	સમસ્યા ઉકેલ કૌશલ્ય: વિદ્યાર્થીને સમસ્યાના તમામ પાસાંઓને એકસાથે જોઈને તાર્કિક ઉકેલ શોધવા પ્રોત્સાહિત કરવો.
૫	સામાજિક અધ્યયનનો સિદ્ધાંત (Social Learning Theory)	આલ્બર્ટ બૅન્ડુરા (Albert Bandura)	મનુષ્યના બાળકો (Human Children)	આદર્શ મોડેલ (Role Model): શિક્ષક અને અન્ય સફળ વિદ્યાર્થીઓને સકારાત્મક આદર્શ તરીકે રજૂ કરવા જેથી અનુકરણ દ્વારા શીખવી શકાય.
૬	બોધાત્મક વિકાસનો સિદ્ધાંત (Cognitive Development)	જીન પિયાજે (Jean Piaget)	મનુષ્યના બાળકો અને કિશોરો	વય-આધારિત શિક્ષણ: વિકાસના તબક્કાઓ (ચાર અવસ્થા) મુજબ અભ્યાસક્રમની વિષયવસ્તુની જટિલતા નક્કી કરવી.
૭	સામાજિક-સાંસ્કૃતિક સિદ્ધાંત (Socio-Cultural Theory)	લેવ વાયગોત્સ્કી (Lev Vygotsky)	મનુષ્યના બાળકો અને કિશોરો	Scaffolding: વિદ્યાર્થીને જૂથમાં શીખવા માટે પ્રોત્સાહિત કરવો અને **ZPD** (નિકટવર્તી વિકાસનો વિસ્તાર) માં શિક્ષક દ્વારા જરૂર મુજબનો આધાર પૂરો પાડવો.
૮	બહુવિધ બુદ્ધિનો સિદ્ધાંત (Multiple Intelligences)	હાવર્ડ ગાર્ડનર (Howard Gardner)	મનુષ્યના બાળકો અને કિશોરો	વૈયક્તિક ભિન્નતાનો સ્વીકાર: વિવિધ બુદ્ધિઓને ધ્યાનમાં રાખીને, શિક્ષણમાં **વિવિધ પદ્ધતિઓ** અને પ્રવૃત્તિઓનો ઉપયોગ કરવો.

💡 તૈયારી માટેની ટિપ: આ સિદ્ધાંતોના મુખ્ય શબ્દો (Key Terms) અને શૈક્ષણિક ફલિતાર્થ (Educational Implications) પર ખાસ ભાર મૂકો, કારણ કે પરીક્ષામાં આના પર આધારિત વ્યવહારુ પ્રશ્નો પૂછાય છે.